Οι Εβραίοι της Λάρισας

Ιστορία

Η εβραϊκή κοινότητα της Λάρισας έχει παρουσία περίπου 2.000 ετών, είναι η μεγαλύτερη στη Θεσσαλία και η τρίτη μεγαλύτερη σε όλη την Ελλάδα. Η ύπαρξη Εβραίων στην περιοχή μαρτυρείται ήδη από τη ρωμαϊκή εποχή – το 150 μ.Χ. ο Απόστολος Ηρωδίωνας αναφέρει ότι κήρυξε στους Εβραίους κατοίκους της Λάρισας. 

Την εβραϊκή παρουσία στη Λάρισα από τα πρωτοχριστιανικά χρόνια δηλώνει και ένας  μαρμάρινος κίονας που έφεραν στο φως αρχαιολογικές ανασκαφές στην κεντρική πλατεία της πόλης το 1973 . Πάνω του υπάρχει η ελληνική επιγραφή «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΤΟΥ» και το πανάρχαιο εβραϊκό σύμβολο της επτάφωτης λυχνίας ή «Μενορά», όπως λέγεται στα εβραϊκά. Οι αρχαιολόγοι τοποθετούν την προέλευσή του μεταξύ 4ου και 6ου αι μ.Χ. αιώνα. Το εύρημα αυτό εκτίθεται σήμερα στο Διαχρονικό Μουσείο της Λάρισας.

Στα μεσαιωνικά χρόνια, ταξιδιώτες όπως ο Βενιαμίν εκ Τουδέλας (12ος αι.) καταγράφουν την αδιάλειπτη παρουσία Εβραίων στην πόλη. Κατά την ύστερη περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η Ρωμανιώτικη κοινότητα απέκτησε κοσμοπολίτικο χαρακτήρα και έγινε γνωστή με το προσωνύμιο «Madre d’Israel» (Μητέρα του Ισραήλ) για τη σημασία της και τον ρόλο της ως κέντρου μετανάστευσης. 

Στα τέλη του 15ου αιώνα σημειώθηκε σημαντικός εμπλουτισμός της κοινότητας. Μετά το διωγμό των Σεφαραδιτών από την Ισπανία το 1492, πολλοί εξ αυτών εγκαταστάθηκαν στη Λάρισα. Οι Ισπανοεβραίοι αρχικά ίδρυσαν χωριστή συναγωγή, όμως τελικά ενώθηκαν με τους ντόπιους ελληνώφωνους Ρωμανιώτες Εβραίους σε μία ενιαία κοινότητα υπό τη σοφή καθοδήγηση των ραβίνων Γιακώβ Μποχώρ Σολομών και Μωυσή Μπεν Σαμπετάι). 

Οι Σεφαραδίτες, όντας κατά πλειονότητα μορφωμένοι και επιτυχημένοι έμποροι και βιοτέχνες, μετέφεραν τη γλώσσα και τις παραδόσεις τους (τα Ισπανοεβραϊκά ή Λαντίνο) και συνέβαλαν στη γενικότερη ανάπτυξη της πόλης. Η εβραϊκή κοινότητα της Λάρισας γνώρισε περίοδο ακμής ιδίως τον 17ο-19ο αιώνα, με πληθυσμό που έφτανε περίπου τους 2.000 κατοίκους στα μέσα του 19ου αιώνα. Σε αυτή την περίοδο λειτούργησε και σχολείο της Alliance Israélite Universelle, ενώ οι Εβραίοι κατοικούσαν κυρίως στην περιοχή «Έξι Δρόμοι» στο κέντρο, συνυπάρχοντας αρμονικά με τους Χριστιανούς συμπολίτες. 

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και Ολοκαύτωμα 

Στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στη Λάρισα ζούσαν περίπου 1.150 Εβραίοι και λειτουργούσαν αρκετές συναγωγές. Η γερμανική κατοχή βρήκε την κοινότητα αντιμέτωπη με τη ναζιστική απειλή. Ευτυχώς, ένα μεγάλο μέρος κατόρθωσε να σωθεί χάρη στην έγκαιρη κινητοποίηση. Την άνοιξη του 1944, περίπου 950 Εβραίοι της Λάρισας διέφυγαν στα γύρω ορεινά χωριά. Πολλοί από αυτούς βρήκαν καταφύγιο σε φιλόξενες οικογένειες ή εντάχθηκαν στον αντάρτικο αγώνα, πολεμώντας στο πλευρό της Αντίστασης. Δυστυχώς, η πλειονότητα όσων παρέμειναν – γύρω στα 200 άτομα – συνελήφθη και εκτοπίστηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ελάχιστοι επέζησαν· οι περισσότεροι εξοντώθηκαν στα ναζιστικά κρεματόρια, γεγονός που αποτέλεσε βαρύ πλήγμα για την κοινότητα. 

Επιστροφή και Ανασυγκρότηση 

Μετά την απελευθέρωση, οι διασωθέντες Εβραίοι επέστρεψαν σταδιακά στη Λάρισα και ξεκίνησαν την ανασυγκρότηση της κοινότητας. Αν και αριθμητικά μειωμένη, η κοινότητα επανίδρυσε τις δομές της και αναβίωσε τις θρησκευτικές της πρακτικές. Η κεντρική συναγωγή «Ετς Χαγίμ», που είχε βεβηλωθεί κατά την Κατοχή (οι Ναζί τη χρησιμοποίησαν ως στάβλο), αποκαταστάθηκε αμέσως μετά τον πόλεμο στην αρχική της μορφή  και συνέχισε να λειτουργεί ως χώρος λατρείας. Πολύτιμα παλιά βιβλία και χειρόγραφα είχαν καταστραφεί από τους κατακτητές,  όμως η ζωντανή θρησκευτική παράδοση διατηρήθηκε.

Η κοινότητα ίδρυσε νέο Κοινοτικό Κέντρο το 1954 για τις ανάγκες των μελών της, ενώ το εβραϊκό σχολείο που είχε ανοίξει το 1931 συνέχισε τη λειτουργία του μεταπολεμικά. Αξιοσημείωτο είναι ότι επρόκειτο για το μοναδικό ισραηλιτικό δημοτικό σχολείο στην Ελλάδα, ανοιχτό σε μαθητές κάθε θρησκείας (τελικά έκλεισε το 2017 λόγω έλλειψης μαθητών). 

Σημερινή Εικόνα της Κοινότητας 

Σήμερα στη Λάρισα ζει μια μικρή αλλά δραστήρια εβραϊκή κοινότητα με μερικές εκατοντάδες μέλη (περίπου 250-300 άτομα). Η κοινότητα διατηρεί ζωντανές τις παραδόσεις της και εξακολουθεί να τελεί τακτικά θρησκευτικές λειτουργίες κάθε Σαββάτο και στις μεγάλες εβραϊκές γιορτές στη συναγωγή. Στην πόλη υπάρχουν μνημεία που τιμούν την ιστορία της: το 1987 ανεγέρθηκε μνημείο Ολοκαυτώματος στην Πλατεία Εβραίων Μαρτύρων, ενώ το 1999 τοποθετήθηκε προτομή της Άννας Φρανκ, αφιερωμένη στη μνήμη των παιδιών του Ολοκαυτώματος. Η εβραϊκή συνοικία (περιοχή «Έξι Δρόμοι») παραμένει σημείο ενδιαφέροντος.

Η Συναγωγή «Ετς Χαγίμ»

Η ιστορική συναγωγή «Ετς Χαγίμ» (Etz Hayyim – «Δένδρο της Ζωής»), που χρονολογείται από το 1860, αποτελεί μέχρι σήμερα το επίκεντρο της εβραϊκής ζωής στη Λάρισα. Μετά τον πόλεμο επισκευάστηκε και λειτούργησε εκ νέου, όμως οι φθορές του χρόνου κατέστησαν αναγκαία μια γενική αναστήλωση στον 21ο αιώνα. Το φιλόδοξο έργο ξεκίνησε το 2019 και ολοκληρώθηκε μέσα σε πέντε χρόνια, αντιμετωπίζοντας ποικίλες προκλήσεις. Η αποκατάσταση κατέστη δυνατή με τη χρηματοδοτική υποστήριξη της Περιφέρειας Θεσσαλίας, της Γερμανικής κυβέρνησης, του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου και πολλών άλλων ιδιωτών δωρητών. Χάρη σε αυτή την συλλογική προσπάθεια, η συναγωγή ανακαινίστηκε εκ βάθρων, θωρακίζοντας την ασφάλεια του κτιρίου και διατηρώντας τον παραδοσιακό της χαρακτήρα. 

Σήμερα η «Ετς Χαγίμ» ετοιμάζεται να ανοίξει ξανά τις πύλες της, εξυπηρετώντας τόσο τις θρησκευτικές ανάγκες της κοινότητας – με προσευχές κάθε Σάββατο και τις εορτές – όσο και έναν ευρύτερο ρόλο ως πολιτιστικό μνημείο ανοιχτό σε επισκέπτες. Η συναγωγή στέκει πλέον όχι μόνο ως τόπος λατρείας, αλλά και ως ζωντανό σύμβολο της ανθεκτικότητας και της συνεχούς παρουσίας των Εβραίων της Λάρισας μέσα στο πέρασμα των αιώνων.

Ηχητική μαρτυρία

Η Λαρισαία συγγραφέας Μπέττυ Μαγρίζου μάς δίνει την ευκαιρία μέσα από την αφήγησή της να γνωρίσουμε τα ήθη και τα έθιμα της εβραϊκής θρησκείας, ενώ μας εξηγεί τη σημασία της μνήμης του ολοκαυτώματος των Εβραίων τόσο μέσα από τη δική της δράση όσο και με τα έργα της Ισραηλιτικής κοινότητας Λάρισας. Ξεκινώντας την αφήγηση, μας μιλάει για τη διαδικασία της συγγραφής και τις πηγές από τις οποίες αντλεί έμπνευση - μια εξ αυτών και η τραυματική ιστορία του πατέρα της, επιζήσαντα ομήρου στρατοπέδου συγκέντρωσης, την οποία αποτύπωσε στο «Βραχιόλι της φωτιάς». Στη συνέχεια, μας περιγράφει τον κύκλο ζωής με τα έθιμα που αφορούν τη γέννηση, το Μπαρ/Μπατ μιτσβά, το γάμο και το θάνατο, τα ιερά σύμβολα που χαρακτηρίζουν κάθε εβραϊκό σπίτι, τις γιορτές του Ιουδαϊσμού καθώς και ορισμένα φαγητά της εβραϊκής κουζίνας. Ακόμη, αναφέρεται στις εκδηλώσεις μνήμης του ολοκαυτώματος που διοργανώνονται στη Λάρισα καθώς και στις δράσεις της Ισραηλιτικής κοινότητας της πόλης. Τέλος, κλείνει με την αναφορά της στην αξία της εβραϊκής θρησκείας ως τρόπου ζωής, στους μικτούς γάμους καθώς και στο διαγενεακό τραύμα του ολοκαυτώματος που ακολουθεί τις επόμενες γενιές. Ακούστε εδώ